Chuyên đề Một số biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học Tự nhiên và xã hội lớp 2

CHUYÊN Đề
Một số biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học Tự nhiên và Xã hội lớp 2
I, Thực trạng dạY HọC Tự NHIÊN Xã HộI ở TRƯờNG TIểU HọC 
 Học sinh lớp 2 vừa bước qua giai đoạn ban đầu của bậc tiểu học: Giai đoạn tiếp cận với những kiến thức hết sức sơ giản chủ yếu được giáo viên cung cấp qua trực quan sinh động. Học sinh lớp 2 bắt đầu biết chuyển từ trực quan sinh động đến những phân tích, so sánh, tổng hợp kiến thức ở dạng tư duy trừu tượng. Tuy nhiên, học sinh lớp 2 vẫn còn quan sát sự vật hiện tượng dưới dạng tổng thể, đơn giản. Năng lực suy luận của các em còn kém, trong khi đó lượng kiến thức truyền đạt thì nhiều và ẩn dưới dạng tranh vẽ, yêu cầu và phần bài học đóng khung rất khô cứng. Nếu không khai thác phù hợp thì rất dễ dẫn đến việc học sinh chán học môn tự nhiên xã hội. Để thực hiện tốt mục tiêu của môn học tự nhiên xã hội, giáo viên cần phải cập nhật, đổi mới phương pháp để giúp học sinh phát huy tính tích cực chủ động sáng tạo trong học tập, giúp học sinh hoạt động nhiều đi theo đúng các con đường mà các nhà khoa học đã đi tìm ra kiến thức đó. Từ đó, học sinh hứng thú hơn với việc học tập môn Tự nhiên xã hội.
II. Một số biện pháp nâng cao hiệu quả sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học Tự nhiên và Xã hội lớp 2
1. Giáo viên cần rèn luyện các kĩ năng hướng dẫn học sinh quan sát.
Để sử dụng phương pháp quan sát có hiệu quả thì giáo viên cần rèn luyện cho mình các kĩ năng phục vụ cho tổ chức quan sát. Việc phối hợp thực hiện linh hoạt các kĩ năng hướng dẫn quan sát sẽ đem lại kết quả cao cho việc học tập môn Tự nhiên và Xã hội. Các kĩ năng hướng dẫn quan sát bao gồm:
1. 1. Kĩ năng xác định tình huống sử dụng.
Giáo viên cần biết khi nào thì sử dụng phương pháp quan sát. Việc xác định được tình huống sử dụng phương pháp quan sát làm cho bài dạy hiệu quả hơn. Giáo viên nên sử dụng phương pháp quan sát để khai thác kiến thức từ các sự vật, hiện tượng và sử dụng vào thời gian đầu của tiết học để tạo hứng thú làm việc của học sinh.
VD: Bài Cây quýt, cây mít
Trong phần khai thác kiến thức mới, giáo viên tổ chức cho học sinh quan sát để tìm hiểu những đặc điểm của thân, lá, mùi vị, màu sắccó gì đặc biệt. Sau khi khai thác kiến thức cần đạt thì giáo viên sử dụng đến phương pháp hỏi đáp, giảng giải
1. 2. Kĩ năng lựa chọn đối tượng quan sát.
Giáo viên cần xác định được lượng kiến thức cần đạt. Từ đó xác định được đối tượng để khai thác lượng kiến thức đó. Đối tượng quan sát có thể là các hiện tượng diễn ra trong cuộc sống hàng ngày: tranh ảnh, mô hìnhSong nên tối đa lựa chọn vật thật cho học sinh quan sát. Vì quan sát vật thật giúp cho học sinh tri giác trực tiếp vận dụng được nhiều giác quan trong quan sát, giúp cho tiết học sinh động hơn. Khi không có điều kiện tiếp xúc với vật thật thì mới sử dụng mô hình, tranh ảnh.
VD: Khi dạy bài Cây lúa, cây ngô mà trường học nằm ở nông thôn thì không nên lựa chọn tranh ảnh mà nên sử dụng chính cây lúa, cây ngô thật để cho học sinh khai thác kiến thức cần chiếm lĩnh một cách sinh động, dễ nhớ nhất.Còn đối với trường học nằm ở địa phận thành phố thì mới sử dụng đến mô hình, vì ở thành phố khó tìm đựơc cây lúa, cây ngô thực để học sinh làm việc.
Trong nhiều trường hợp, giáo viên phối hợp cả vật thật và tranh ảnh, mô hình để quan sát. Vì tranh ảnh và mô hình thể hiện được sự vật, hiện tượng ở trạng thái tĩnh và có sự khái quát cao.
VD: Bài Khớp xương cần thiết sử dụng cả vật thật là cơ thể học sinh để xác định các vị trí khớp xương trong cơ thể người, đồng thời sử dụng tranh các khớp xương để thấy được sự sắp xếp của các ống xương tạo ra các khớp xương.
Ngoài việc phải biết xác định là cần phải quan sát cái gì giáo viên còn phải biết lựa chọn đồ dùng quan sát sao cho phù hợp:
+ Đồ dùng đưa vào quan sát phải phù hợp với bài học, thể hiện được nội dung bài học. 
+ Đồ dùng đưa vào quan sát phải kích thích đựơc hứng thú học tập, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh
+ Đồ dùng quan sát đảm bảo khoa học, sư phạm, kích thước vừa phải.
+ Đồ dùng đưa ra đúng lúc, đúng chỗ. Nếu như đã khai thác được kiến thức thì nên cất đồ dùng, nếu để đồ dùng để lâu sẽ làm cho học sinh quan sát tản mạn các yếu tố không cần thiết và xao nhãng vào các hoạt động học tập kế tíêp.
VD: Khi dạy bài Trật tự kỉ luật ở trường giáo viên cần chọn tranh ảnh thể hiện được nội quy của trường. Đặc biệt không nên đưa những tranh ảnh mang nội dung không đảm bảo kỉ luật ở trường (Học sinh ăn quà, học sinh đánh nhau). Tranh ảnh đó sẽ phản tác dụng giáo dục của giáo viên đối với học sinh suốt cả quá trình phía trước đó.
1. 3. Kĩ năng xác định mục đích quan sát.
Trong một bài học, không phải mọi kiến thức cần cung cấp cho học sinh đều được rút ra từ quan sát, vì vậy khi đã chuẩn bị được đối tượng cho học sinh quan sát, giáo viên cần phải xác định cho học sinh quan sát phải đạt được mục đích nào. Từ đó hướng học sinh quan sát vào bộ phận, đặc điểm của đối tượng quan sát nhất định chứ không quan sát lan man.
VD: Bài Cây bạc hà, cây ngải cứu giáo viên tổ chức cho học sinh quan sát cây bạc hà và cây ngải cứu trên sân trường, giáo viên cần xác định được các kiến thức cần rút ra, cần đạt được khi quan sát cây ngài cứu, cây bạc hà: Nhận biết được hình dáng, đặc điểm của hai cây ngài cứu, bạc hà là cây thuốc. Từ việc xác định mục tiêu cần đạt giáo viên cần tổ chức cho học sinh quan sát thân, lá, màu sắc.đặc biệt là phải cho học sinh sử dụng vị giác, khứu giác để nhận biết ra mùi vị của cây bạc hà, cây ngải cứu. Từ đó cho học sinh nhận biết được hai loại cây này là cây thuốc, phân biệt với loại cây ăn quả (cây mít, cây quýt), cây lương thực (cây lúa, cây ngổ, cây đậu tương) học ở các bài trước. Giáo viên cần theo dõi, hướng dẫn học sinh quan sát để khai thác được kiến thức cần đạt trong bài chứ không để học sinh quan sát những yếu tố không bộc lộ được kiến thức trọng tâm như: Rễ cây ngắn hay dài, lá dày hay mỏng, cành này ngắn, cành kia dài.
1 4. Kĩ năng tổ chức cho học sinh quan sát
Để tổ chức cho học sinh quan sát thật tốt, thật hiệu quả thì giáo viên cần có kĩ năng tổ chức và hướng dẫn quan sát khoé léo, nhẹ nhàng, linh hoạt.
Căn cứ vào lượng đồ dùng có được, giáo viên lựa chọn hình thức tổ chức dạy học phù hợp: Nếu có nhiều đồ dùng đảm bảo 1 đồ dùng/ 1 học sinh thì tổ chức dạy học cá nhân. Nếu đồ dùng có ít thì tổ chức dạy học theo nhóm. Các nhóm có thể cùng quan sát một đối tượng để giải quyết chung một nhiệm vụ học tập hoặc mối nhóm có thể quan sát nhiều đối tượng quan sát khác nhau và giải quyết nhiều nhiệm vụ khác nhau.
Khi quan sát, giáo viên cần tạo điều kiện cho học sinh được sử dụng nhiều giác quan để phán đoán, cảm nhận sự vật và hiện tượng ( mắt nhìn, tai nghe, tay sờ, mũi ngửi) từ đó mới gây hứng thú học tập cho học sinh làm việc với đối tượng để rút ra kiến thức cần chiếm lĩnh.
Giáo viên cần tổ chức cho học sinh bắt đầu quan sát từ toàn thể rồi mới đi đến bộ phận chi tiết; từ bên ngoài rồi mới đi vào bên trong trước khi đi đến những nhận xét tổng quát về sự vật, hiện tượng đã biết để tìm ra những điểm giống nhau hoặc khác nhau.
Nếu tổ chức quan sát theo nhóm học sinh, giáo viên nên cho các em phát biểu kết quả quan sát trong nhóm hoặc cử một bạn ghi lại những quan sát của nhóm. Đại diện các nhóm báo cáo kết quả làm việc của từng nhóm, cả lớp nghe, so sánh, phân tích, xử lí để đi đến kết luận chung nhằm đạt được mục đích của bài tập quan sát đã đặt ra.
 VD: Khi dạy bài Mặt trời giáo viên tổ chức cho học sinh quan sát mặt trời cá nhân với hệ thống câu hỏi để hướng học sinh quan sát đúng mục đích cần đạt như sau:
Trước hết là sử dụng các câu hỏi hướng dẫn tổng quát. Những câu hỏi này nhằm tái hiện lại những hiểu biết sẵn có của học sinh trước khi khai thác kiến thức của bài:
+Hằng ngày em nhìn thấy mặt trời vào lúc nào, ở đâu?
+Khi có mặt trời lên em thấy cảnh vật xung quanh như thế nào?
+Khi mặt trời lặn mà không có ánh sáng điện thì em thấy cảnh vật xung quanh 
như thế nào?
 Sau đó giáo viên cho các em quan sát mặt trời từ hình thức đến nội dung với các câu hỏi chi tiết: 
+ Mặt trời có hình gì? 
+Thường mặt trời có màu sắc gì?
+ ánh sáng mặt trời có tác dụng gì?
+ Quần áo phơi ngoài nắng thì sẽ như thế nào?
+ Tại sao lúc nắng to, em không nên nhìn thẳng vào mặt trời?
+ Khi đi ngoài trời nắng, em cần phải làm gì để tránh nắng?
Dựa vào kết quả quan sát vừa thu được và kết hợp với vốn hiểu biết sẵn có, giáo viên cho học sinh so sánh mặt trời với mặt trăng để khắc sâu kiến thức vừa chiếm lĩnh được. 
Qua ví dụ trên có thể rút ra: Việc giáo viên sử dụng đúng câu hỏi nhằm hướng dẫn học sinh tập trung chú ý vào đối tượng quan sát và việc yêu cầu của các em phải huy động các giác quan để tri giác đối tượng đó rồi rút ra nhận xét và kết luận là rất quan trọng. Vì vậy, để sử dụng phương pháp quan sát trong dạy học Tự nhiên và Xã hội lớp 2 nói riêng và toàn bậc tiểu học hiệu quả thì giáo viên cần thiết phải rèn luuyện kĩ năng đặt câu hỏi
Trong quá trình này học sinh còn rèn luyện các kĩ năng: Nghe và hiểu những yêu cầu của giáo viên đề ra cho việc quan sát, ghi nhớ. Tái hiện lại các tri thức thu được để biểu đạt nó thành lời nói lại những gì mà các em đã quan sát được. giáo viên tổ chức cho học sinh quan sát thường xuyên sẽ hình thành cho các em kĩ năng nghe lệnh, hiểu lệnh khi học tập một cách nhanh chóng, thuần thục.
1. 5. Kĩ năng đặt câu hỏi, soạn thảo phiếu học tập.
Khi giáo viên tiến hành soạn thảo câu hỏi, phiếu học tập cần đảm bảo:
-Yêu cầu nêu lên trong câu hỏi, trong phiếu học tập phải được diễn đạt một cách chặt chẽ, rõ ràng, rành mạch, dễ hiểu và chính xác.
-Nội dung câu hỏi, phiếu học tập phải phù hợp với nội dung bài dạy, phù hợp với trình độ học sinh
-Câu hỏi, phiếu học tập cần phải đa dạng về nội dung và hình thức thể hiện
-Về mặt nội dung nên sử dụng nhiều các loại câu hỏi trắc nghiệm để hình thức hỏi phong phú gây hứng thú học tập cho học sinh. Đồng thời kết hợp một số ít câu hỏi mở để kích thích được suy nghĩ, động não của học sinh.
-Về hình thức: Các câu hỏi trong phiếu học tập có thể được trình bày một cách đa dạng bằng lời văn, bằng câu đố hay bằng hình ảnh sẽ gây được hứng thú học tập của các 
2.gIáO áN THựC NGHIệM:
Tự nhiên xã hội
Cây sống ở đâu?
I - Mục tiêu
- Học sinh biết cây có thể sống được ở khắp nơi: trên cạn, dưới nước. 
+hskg nêu được ví dụ cây sống trên mặt đất,trên núi cao,trên cây khác (tầm gửi),dưới nước.
- Có kĩ năng quan sát - nhận xét.
- Biết cây cối,các con vật có thể sống ở các môi trường khác nhau:đất,nước.không khí
II - Đồ dùng dạy học
Một số tranh ảnh về cây cối
III -các Hoạt động dạy học
1.Kiểm tra:
-Em hãy kể về gia đình em?
-Kể một số nghề chính của người dân xã ta?
2.Bài mới
+ Giới thiệu bài
+ Hoạt động 1: Cây sống ở đâu?
- HS nhận biết được cây sống ở khắp nơi.
- GV cho HS làm việc theo cặp: kể tên các loài cây mà em biết theo nội dung: tên cây, nơi sống.
- Hướng dẫn HS làm việc với SGK
+ KL: Cây có thể sống trên cạn, dưới nước, trên không.
+ Hoạt động 2: Thi nói về các loài cây
- HS hiểu thêm về một số loài cây, nơi sống, đặc điểm.
- GV chia lớp thành 2 đội chơi.
+ Đội 1: nói tên cây
+ Đội 2: nói nơi sống, đặc điểm.
- GV cho HS nhắc lại xem cây sống ở đâu.
- Cây có ích lợi gì?
+ KL: Cần chăm sóc, bảo vệ cây xanh.
3- Củng cố - Dặn dò:
-Cây có thể sống được ở đâu?
-Biết bảo vệ và trồng cây xanh
-HS kể
- HS kể tên các cây mà em biết và nơi sống của chúng.
- Nhận xét.
- HS quan sát tranh trong SGK, nêu tên cây và nơi sống của chúng.
- HS chơi trò chơi nêu tên cây và nơi sống.
- Đội nào nói đúng nhiều hơn sẽ thắng cuộc.
- HS nhắc lại.
- Điều hoà không khí, ngăn bụi, giảm tiếng ồn, cho hoa trái.
________________________________________________________________
	Người viết
 	 Nguyễn văn huy